न्युयोर्क टाइम्सले (१२ अक्टोबर) रिपोर्ट गरेको छ कि चीनले नेपालसँगको आफ्नो सिमानामा तारबार लगाउन थालेको छ र केही भागमा नेपाली भूमि अतिक्रमण गरेको छ। चीनको ‘नयाँ महान् पर्खाल’ क्षेत्रीय आक्रामकता मात्र होइन, सीमामा जबरजस्ती कूटनीतिको अभ्यास पनि हो । चीनले नेपालमा बसोबास गर्ने तिब्बतीहरूमाथि दलाई लामा विरोधी नीति थोपाउने प्रयास गरिरहेको तथ्य सबैभन्दा ठूलो कुरा हो। क्षेत्रीय आक्रमण चीनका लागि नौलो होइन र नेपालबाहेक भुटानले पनि दबाब महसुस गरिरहेको छ । चीनको लागि, मुख्य कुरा यो सुनिश्चित गर्नु हो कि दलाई लामालाई तिब्बतीहरूले न त तिब्बत वा नेपालमा पूजा गर्छन्। त्यसैले यसका एजेन्सीहरु नेपालमा दलाई लामालाई बदनाम गर्ने नकारात्मक अभियानमा लागेका छन् । नेपालसँगको सिमानामा निर्माण गरिएको बारले अरूलाई, विशेष गरी तिब्बतको पक्षपाती गर्नेहरूलाई सहन नसक्ने चिनियाँ मानसिकता प्रकट गर्दछ।

चीनले तिब्बत र नेपालबीचको सांस्कृतिक र धार्मिक सम्बन्धलाई अझ महत्त्वपूर्ण कुरा, दलाई लामाको प्रभावलाई यस क्षेत्रको स्थायित्वका लागि खतराको रूपमा हेर्छ। त्यसकारण यसले नेपालमा दलाई लामाको महत्वपूर्ण प्रभावलाई कमजोर पार्ने र चिनियाँ बौद्ध धर्मको प्रचारप्रसार गरेर स्थानीय समुदायमाथि प्रभुत्व जमाउने प्रयास गरिरहेको छ । तसर्थ, क्षेत्रीय दाबी गर्नुका साथै चीनको सुरक्षा बलले हुम्ला जिल्लामा रहेका तिब्बती जातीय नेपालीहरूलाई “दलाई लामाको तस्बिर नदेखाउन” दबाब दिइरहेको छ। तिब्बती पठारको उच्च स्थानमा, चीनले पहाडमा ६०० फिट लामो सन्देश कोरेको छ: “चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी दीर्घायु होस्,” कक्षाबाट पढ्न सकिने अक्षरहरूमा कुँदिएको छ।

नेपाल यसलाई स्वीकार गर्न लाज लाग्न सक्छ, तर चीनले आफ्नो कब्जामा रहेको तिब्बतको सीमानामा तारबार लगाएर नेपालतर्फ धकेल्दै आएको तथ्यले देखाएको छ । NYT रिपोर्टले नेपालको कर्णाली प्रान्तको सीमावर्ती गाउँ हुम्लाको घटनालाई हाइलाइट गर्दछ, जुन अहिले चिनियाँ काँडे तारको बार र जारी अतिक्रमणको सामना गरिरहेको छ। सन् २०२१ मा नेपालका सांसद जीवनबहादुर शाहीले हुम्ला जिल्लामा चिनियाँ सेनाको अतिक्रमणको पर्दाफास गर्ने प्रतिवेदन प्रकाशित गरेका थिए । सिमानामा, तिब्बतको सिमानामा रहेको पश्चिम नेपालको हिल्सा गाउँमा कर्णाली नदीको किनारमा चीनको विशाल भन्सार कार्यालय, अध्यागमन कार्यालय र अन्य पूर्वाधारहरू छन्। तिब्बतीलाई नेपाल प्रवेश गर्न नदिन चीनले बार लगाएको छ । सीमापार गतिविधि निगरानी गर्न चिनियाँ पक्षमा सीसीटीभी क्यामेरा जडान गरिएको छ।

हालै चिनियाँ तारको विस्तारसँगै ट्रान्स-तिब्बती जनता विभाजित भएका छन्। विगत एक दशकमा चिनियाँ राज्यको दमनबाट भागेर नेपाल पलायन भएका हजारौं तिब्बतीहरुको धार आज घटेको छ । हुम्लाको माथिल्लो र उत्तरी भागमा अधिकांश तिब्बती समुदायको बसोबास छ। चीनको परिधिमा रहेका देशहरूसँगको सम्बन्धमा राष्ट्रपति सी चिनफिङले अपनाएको रणनीतिलाई झल्काउँदै रातारात सिमानामा तारबार लगाउने काम सीमावर्ती गाउँहरूसँग जोडिएको छ। NYT प्रतिवेदनमा भनिएको छ, “चीनले आफ्नो परिधिमा रहेका विवादित क्षेत्रहरूमा आफ्नो क्षेत्रीय दाबी पुष्टी गर्ने प्रयासलाई तीव्र पारेको छ।

अक्टोबर २०१९ देखि चीनले नेपाललाई ‘सुपुर्दगी सन्धि’ मा हस्ताक्षर गर्न दबाब दिइरहेको छ । त्यसबेला राष्ट्रपति सी जिनपिङले नेपाल भ्रमण गरेका थिए र बेइजिङले यो सन्धिलाई एउटा उपलब्धिको रूपमा चाहेको थियो। प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली नेतृत्वको कम्युनिस्ट सरकार ओलीले सन्धिलाई नेपाली संसदमा विचारका लागि पेश गरे पनि पछि नागरिक समाज र अन्तर्राष्ट्रिय मानवअधिकार संगठनहरूको विरोधपछि फिर्ता लिएका थिए। सन् १९९० पछि नेपाल आएका र शरणार्थी कार्ड जारी नगरिएका हजारौं तिब्बती शरणार्थीहरूको भविष्यलाई सन्धिले खतरामा पार्न सक्ने तर्क सही थियो। यद्यपि संयुक्त वक्तव्यमा चीनले “सुपुर्दगी सन्धिको चाँडो निष्कर्षमा पुग्ने आशा व्यक्त गरेको छ।” NYT प्रतिवेदनले उपयुक्त रूपमा उल्लेख गरेको छ, यस किसिमको सन्धिमा हस्ताक्षर भएमा चीनलाई “स्वतन्त्र तिब्बत” को वकालत गर्न सक्रिय रहेका तिब्बती शरणार्थीहरूको गतिविधिलाई रोक्न नेपाललाई कानुनी रूपमा दबाब दिन मद्दत गर्नेछ।

चीनले अरुको भूभाग जन्माएको भन्ने कुरा दक्षिण एसियामा परिचित तथ्य हो । त्यसैले नेपालको भूभागमा चीनको दाबीलाई एक्लो घटनाका रूपमा हेरिनु हुँदैन। उल्लेखनीय कुरा के छ भने, पछिल्लो पाँच वर्षमा मात्रै चीनले लद्दाख, नेपाल, सिक्किम, भुटान र अरुणाचल प्रदेशमा आक्रामक र व्यवस्थित रूपमा दाबी गरेको छ। बेइजिङसँग कुनै पनि कूटनीतिक सम्बन्ध नभएको चीनसँग सीमा जोडिएको दक्षिण एसियाको एक मात्र देश भुटानमा चीनले उत्तरमा रहेको बेयुल खेनपाजोङको बौद्ध सांस्कृतिक क्षेत्रमाथि दाबी गरेको छ। दुई पक्षले सन् १९८४ देखि सीमा समस्या समाधानका लागि वार्ता गर्दै आएका छन् र सीमा विवादको अन्तिम वा २५ औं चरणको वार्ता सन् २०२३ को अक्टोबरमा भएको थियो। भुटानका तत्कालीन विदेशमन्त्री टाण्डी दोर्जीले एक प्रतिनिधिमण्डलसँग बेइजिङको यात्रा गरेका थिए र दुवै पक्ष सहमत भएका थिए। एक “तीन-चरण रोडम्याप”।

त्यस पछि कुनै प्रगति भएको छैन, केवल 14 औं विज्ञ समूहको बैठक अगस्ट 2024 मा दुबै पक्षहरू बीच भएको थियो। वार्ता जारी रहँदा पनि, चीनले चेतनापूर्वक यथास्थिति परिवर्तन गर्ने छनौट गरेको छ र भित्र 22 गाउँ र बस्ती (सियाओकोंग) निर्माण गरेको छ। भुटानको परम्परागत सिमाना। भुटान भित्र १९ गाउँ र तीनवटा साना बस्ती छन्! टर्कोइज रुफले हालै गरेको एक अनुसन्धान अध्ययनले देखाउँछ कि तीनवटा गाउँहरू शहरहरूमा स्तरोन्नति हुने तयारीमा छन्। सान्दर्भिक रूपमा, यी मध्ये सात सीमापार निर्माणहरू 2023 को सुरुदेखि नै देखिएका छन् र चित्रण गरिएका छन्, जसले संलग्न क्षेत्रहरूको विकासमा महत्त्वपूर्ण गतिलाई सङ्केत गर्दछ। अज्ञात संख्यामा अधिकारी, निर्माण मजदुर, सीमा प्रहरी र सेनासहित करिब ७ हजार मानिसलाई पहिलेको जनसङ्ख्या नभएका क्षेत्रमा सारिएको अनुमान छ । यी निर्माणहरूको एक महत्त्वपूर्ण पक्ष तिनीहरूको जडान हो भनिएको छ; ती सबै चिनियाँ सहरहरूसँग सडकले जोडिएका छन्।

चीनले नेपालमा जमिन हडप्नु भनेको अरु राष्ट्रको मूल्यमा आफ्नो सुरक्षा सुनिश्चित गर्न जुनसुकै हदसम्म जाने पनि अर्को संकेत हो । अवैध अतिक्रमण अब चिनियाँ मापदण्ड बनेको छ। यस क्षेत्रका तिब्बतीहरूलाई दलाई लामालाई सम्मान गर्न वा प्रार्थना गर्नबाट रोक्न चिनियाँ रणनीति छ। यो वास्तविकता भित्र डुब्नुपर्दछ। भारत, नेपाल र भुटानसँगको सिमानामा सियाओकङ गाउँहरूको निर्माण दीर्घकालीन बस्ती रणनीतिको एक हिस्सा हो जसको उद्देश्य चिनियाँले बढीभन्दा बढी भूभाग दाबी गर्न सक्नेछ। सलामी काट्ने चिनियाँ रणनीतिलाई अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले सम्बोधन गर्न आवश्यक छ, नत्र चीनले ताइवानमाथि आक्रमण गर्दा विश्व मूक दर्शक बन्नेछ ।

-एजेन्सीको सहयोगमा